Od połowy XVI w. w Europie zaistniały szczególne
warunki do rozwoju astronomii. Wprawdzie kopernikowska teoria heliocentryzmu
zwalczana jest jeszcze zarówno przez kościół katolicki a początkowo nawet przez
reformatorów, ale konflikt między światopoglądami geo- i heliocentrycznym
stopniowo, w miarę doskonalenia metod i narzędzi badawczych, rozmywa się.
Galileusz propaguje lunetę (choć nie on ją pierwszy konstruuje), przy pomocy
której odkrywa niektóre fazy i księżyce planet. To sprawia, że jego poglądy
ewoluują w kierunku heliocentryzmu. W tej sytuacji wielkie znaczenie mają
poglądy i wyniki badań astronomów jezuickich – doskonałych uczonych
posiadających bogaty (przenośnie i dosłownie) warsztat badawczy. Mimo idei,
jakiej mieli służyć, raczej bronią przed dominikanami poglądy Galileusza. Nawet
jeśli nie popierają jednoznacznie teorii heliocentrycznej, to jej krytykę
opierają nie wyłącznie na treści Biblii, ale raczej na niedoskonałości
dotychczasowych badań. Ten argument popiera generał zakonu kardynał Bellarmino,
co daje asumpt do szerokiego zainteresowania astronomią niemal we wszystkich klasztorach
i zakonach jezuickich.
Tak też się dzieje w Kaliszu. O ile do niemal końca XVI w . można
mówić u nas raczej o astrologii, to wraz z przybyciem jezuickiego dydaktyka i
uczonego Karola Malaperta nastaje czas astronomii.
Malapert urodził się w 1581 r. w Mons w Belgii, prawdopodobnie około roku 1610 przybył do
Polski. W latach 1613 - 17 był nauczycielem matematyki w kaliskim kolegium
jezuickim W tymże 1613 roku – a więc równo 400 lat temu rozpoczyna u nas
badania astronomiczne. Wśród przyrządów stosował początkowo tzw. „prześwit
otworkowy” zastąpiony z czasem torquetum. Następnie, już przy pomocy uczniów -
asystentów: Szymona Peroviusa i Aleksego Sylviusa prowadził – jako pierwszy w
Polsce – obserwacje przy pomocy skonstruowanych przez nich lunet. Swoje
obserwacje astronomowie prowadzili prawdopodobnie z wieży dobudowanej do prezbiterium zapewne
specjalnie w tym celu – na co wskazuje jej
konstrukcja, nakrycie płaskim dachem, ustawienie okien idealnie na wschód,
południe i zachód. Obiekt ten może więc uchodzić za pierwsze w Polsce
obserwatorium astronomiczne z
prawdziwego zdarzenia, w którym użyto lunety z paralaktycznym montażem. Malapert poprzez swe badania
wysunął ośrodek kaliski na czoło polskiej astronomii. W zainteresowaniach
astronoma pozostawało nie tylko Słońce. Badał on także mgławice Oriona,
Saturna, którego pierścienie brał za jego dwa księżyce (zresztą nic tylko on),
Jowisza z księżycami oraz Księżyc.
W 1615 r. Malapert wydał w drukarni Wojciecha Gedeliusza
swoje dzieło Variorum poematum fasciculus, dedykowane
królewiczowi Władysławowi Wazie. Zaczyna je, zajmująca niemal połowę druku,
tragedia biblijna o królu Jerozolimy Sedecjaszu – rozważania astronomiczne znajdują
si tam w dalszej części – jakby przy okazji. Po opuszczeniu Polski Malapert
osiadł w Duai we Flandrii. Na tamtejszym uniwersytecie jezuickim pełnił funkcję
nauczyciela matematyki i kontynuował (w latach 1618 - 27) rozpoczęte w Kaliszu
obserwacje astronomiczne, prowadzone nadal przy pomocy Sylviusa, który wraz z
nim lub w ślad za nim podążył do Duai. Tam publikuje swoje przemówienie szkolne
poświęcone „belgijskiemu teleskopowi” oraz fenomenom niebieskim. A w wydanym w
1633 r. (już po jego śmierci) dziele "Austriackie Gwiazdy" autor
próbuje przybliżyć stosowaną przez siebie dotychczas metodę projekcji i opisuje
działanie otworkowej ciemni optycznej, stosowanej wtedy powszechnie do
obserwacji zaćmienia Słońca. We flamandzkim okresie swego życia Malapert
napisał kilka prac astronomicznych i matematycznych. Utrzymuje też nadal
stosunki z Polakami poznanymi w Kaliszu. Następnie był rektorem kolegium w
Arras. W 1629 r. został powołany przez Filipa IV na katedrę matematyki
cesarskiego kolegium jezuickiego w Madrycie, której nie zdążył objąć, zmarł
bowiem w drodze w listopadzie 1630 r.
Z kolei Sylvius (zlatynizowany pseudonim Aleksego
Leśniaka) urodził się w 1593 r. (a więc
znów okrągła jakby rocznica), matematykę i geometrię studiuje Kaliszu, stając się uczniem i jednoczenie
najbliższym współpracownikiem Malaperta. W ślad za nim wyjeżdża do Belgi, pozostając
tam do roku 1644. Konstruuje tam m.in. miny wybuchowe. Wraca do Polski, w 1650
w Krotoszynie buduje rodzaj wentylatora oraz montuje lunetę przesuwającą obraz
(peryskop) na dobre udoskonalony potem przez Heweliusza. Wydaje samodzielnie w
1651 r. w Lesznie pracę o ruchach księżyca,
No i Szymon Perovius (1586-1636) – kaliski jezuita, wykształcony
się w tutejszym kolegium. Po wyjeździe Malaperta i Sylviusa pozostał w Kaliszu
(zapiski z obserwacji plam na Słońcu z marca i lipca 1618 r.), potem wyjechał
do Poznania na studia teologiczne, po ich ukończeniu był profesorem matematyki
w Kaliszu a także w jezuickich kolegiach w Krakowie i Lwowie. Warto dodać, że materiały
związane z działalnością jezuickiego obserwatorium z czasów „naszych” uczonych
odnalazł w Belgii dopiero po II wojnie współczesny astronom i muzealnik z
Jędrzejowa - Tadeusz Przypkowski.
Malapert zrobił dobry początek. W 1636
r. kaliski jezuita Tomasz Brodowski prowadzi wykłady z matematyki, geometrii i
astronomii – o wciąż geocentrycznym umocowaniu. W 2 poł. XVII w. swoje badania realizuje
też w Kaliszu Abraham Gombiner astronom-amator żydowskiego pochodzenia. Nieco wcześniej, bo latach 30-tych XVII
w. do podkaliskiego klasztoru ołobockiego przybyła ze Świdnicy Maria Kunicka,
uczona-astronom, znająca kilka języków obcych. Zyskała europejską sławę i właśnie w ołobockim klasztorze ukończyła
swoje dzieło Urania Propitia, które ukazało
się w 1650 r. Obserwacje astronomiczne prowadził też w połowie XVII w. komornik
graniczny (!) kaliski Maciej Głoskowski - autor wysoko cenionego podręcznika Geometria penegrinans. Kolejnymi są
traktaty matematyczno-astronomiczne Kacpra Niesieckiego z 1714 r.
Poglądy
ewoluują w stronę heliocentryzmu, czego ślad znajdziemy choćby
w kaliskich wykładach Jana Rościszowskiego z 1771 r.
A w czasach nam bliższych ? Od ok. 1960 roku w bloku
przy Ułańskiej funkcjonowało amatorskie obserwatorium kierowane przez pasjonata
inż. Janusza Kaźmierowskiego. Dwa razy w tygodniu taszczył on na dach 3 lunety
– teleskopy, przez które wszyscy chętni mogli popatrzeć w niebo. Po śmierci
inżyniera obserwatorium zamknięto, sprzęt dobrze schowano w przepastnych
piwnicach Centrum Kultury i Sztuki, a kaliszanie chcąc sobie popatrzeć na
gwiazdy muszą zaledwie dobrze rozglądać się dookoła. Po Kaliszu spaceruje
przecież tyle pięknych dziewcząt…
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz